લૉ વોલ્ટેજ
***
સલમાનની પ્રામાણિક મહેનત છતાં નબળું રાઇટિંગ અને ઑવર સિમ્પ્લિસ્ટિક ટ્રીટમેન્ટને કારણે ‘ટ્યુબલાઇટ’માં જોઇએ તેટલો સ્પાર્ક નથી.
***
આપણે ત્યાં બાળકોની ફિલ્મો શા માટે બનતી નથી? જવાબ છે, તેને બદલે સલમાનભાઈની એમને મેન-ચાઇલ્ડ તરીકે પેશ કરતી ફિલ્મો બને છે એટલે. દુનિયાની કોઇપણ ફિલ્મનું ‘સલમાનીફિકેશન’ કરો એટલે તેનો હીરો આપોઆપ ‘પ્યોર મેન વિથ ગોલ્ડન હાર્ટ’માં કન્વર્ટ થઈ જાય. એ જ ક્રમમાં ‘બજરંગી ભાઈજાન’ના સલમાનને હજી વધુ બાળસહજ બનાવો એટલે ‘ટ્યુબલાઇટ’નો સલમાન મળી આવે. પરંતુ યોગ્ય રીતે લખાઈ ન હોય, તો સલમાનની ક્યુટનેસ પણ ફિલ્મની ટ્યુબલાઇટને ફ્યુઝ થતાં બચાવી શકે નહીં.
વૉર, પીસ એન્ડ યકીન
‘ટ્યુબલાઇટ’ વાર્તા છે કુમાઉંના એક નાનકડા ગામ જગતપુરમાં રહેતા બે ભાઈ લક્ષ્મણ (સલમાન ખાન) અને ભરત (સોહૈલ ખાન)ની. લક્ષ્મણ દિલ સે કમ્પ્લિટલી બચ્ચા હૈ જી, એટલે જ ગામમાં સૌ એને ‘ટ્યુબલાઇટ’ કહીને ઉતારી પાડે છે. ધિંગામસ્તી કરતાં બંને ભાઈ મોટા થાય છે, ત્યાં જ ઈ.સ. ૧૯૬૨માં ભારત-ચીનનું યુદ્ધ છેડાય છે. ભારતમાતાની હાકલ પડે છે એટલે અહીં ભરતને વનવાસ થાય છે. એટલે કે એ યુદ્ધમાં લડવા જાય છે અને ત્યાં જ ફસાઈ જાય છે. આ બાજુ ભાઈની પાદુકા એટલે કે એનાં શૂઝ લઇને ફરતો લક્ષ્મણ ગામના વડીલ બન્ને ચાચા (ઓમ પુરી) પાસેથી યકીન કી તાકત વિશે જાણે છે. પોતાના ભાઈને પાછો લાવવાના યકીનની તાકત કેળવવામાં એ ત્યાં રહેતાં ચાઇનીઝ મૂળનાં મા-દીકરા સાથે દોસ્તી કરે છે અને ‘મુન્નાભાઈ’ની જેમ ગાંધીજીના સિદ્ધાંતો પણ જાણે છે. લેકિન આ બધાથી એનો ભાઈ પાછો આવશે?
(બહોત સારે) સંદેશે આતે હૈ
આપણી હિન્દી ફિલ્મો ક્યાંકથી ઉઠાંતરી કરે અને મૂળ સ્રોતને ક્રેડિટ પણ આપે તે આકાશમાં કોઈ ધૂમકેતુ દેખાય એના જેવી દુર્લભ વાત છે. કબીર ખાનની ‘ટ્યુબલાઇટ’ બે વર્ષ પહેલાં આવેલી ઇંગ્લિશ ફિલ્મ ‘લિટલ બૉય’ની ઑફિશ્યલ રિમેક છે. એટલે તેને યોગ્ય ક્રેડિટ પણ અપાઈ છે. મૂળ ફિલ્મમાં તેના નામ પ્રમાણે નાનો ટાબરિયો કેન્દ્રમાં હતો, જે માત્ર મનથી જ નહીં, તનથી પણ ટેણિયું હતો. ઇંગ્લિશમાંથી હિન્દીમાં આવતાં ફિલ્મની મૂળ એસેન્સ કેવી રીતે ઊડી જાય, તેનું આ ‘ટ્યુબલાઇટ’ પર્ફેક્ટ એક્ઝામ્પલ છે. ‘લિટલ બૉય’માં બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં જપાનીઓ સામે લડવા માટે મોરચે ગયેલા પિતાને પાછા લાવવા માટે પેપર નામનો ટેણિયો રીતસર પહાડ હલાવી નાખે છે. પરંતુ એ પહેલાં દીકરામાં આત્મવિશ્વાસ પૂરવા માટે એના પપ્પા એને એક કોમિકબુક હીરોના માધ્યમથી શ્રદ્ધનું માહાત્મ્ય સમજાવે છે. ટ્યુબલાઇટમાં એ વાત સલમાન અને સોહૈલ વચ્ચેના ‘ક્યા તુમ્હે યકીન હૈ?’ ટાઇપનાં વાક્યોમાં જ રહી જાય છે (જ્યારે યકીનની જામગરી ચાંપવા માટે બીજા એક સુપરસ્ટારે અવતરવું પડે છે). મૂળ ફિલ્મમાં ચર્ચના પાદરી નાના બાળકને બાઇબલના સિદ્ધાંતોની મદદથી ફરીથી શ્રદ્ધાનું બળ સમજાવે છે. અહીં બડી સ્માર્ટનેસથી ત્યાં ગાંધીજીના સિદ્ધાંતો મૂકી દેવાયા છે. પરંતુ ફિલ્મનું જ એક પાત્ર કહે છે તેમ આ સિદ્ધાંતો માત્ર ‘ટાઇમપાસ’ માટે જ છે. ફિલ્મની વાર્તાને આગળ વધારવામાં કે સલમાન ‘ટ્યુબલાઇટ’ ખાનમાં ‘યકીન’નું બળ પૂરવામાં કોઈ જ ભાગ ભજવતું નથી. રાધર, સલમાનની પોતાના ભાઈને પાછો લાવવાની ક્વાયત અને આ તરફ એની દોડધામ બંને વચ્ચે કોઈ જ કનેક્શન દેખાતું નથી. બાય ધ વે, ગાંધીજીનો એક મુખ્ય સિદ્ધાંત અહિંસા પણ હતો, પરંતુ સલમાન ભાઇને અહીં એની જરૂર નથી અને એટલે જ એ લાફાવાળી પણ કરી શકે છે.
ફિલ્મના એક સબપ્લોટ તરીકે ત્રણ પેઢીથી ભારતમાં રહેતા ચાઇનીઝ મૂળના એક મા-દીકરાની સ્ટોરી પણ છે (અંગ્રેજી ફિલ્મમાં ત્યાં જૅપનીસ વ્યક્તિ હતી). માત્ર તેમનાં મૂળિયાંને કારણે એમને ધિક્કારાય નહીં અને ‘અલ્ટ્રા નેશનાલિઝમ’થી કેવી રીતે બચી શકાય તે મેસેજ આ સબ પ્લોટમાંથી બરાબર બહાર આવે છે. પરંતુ તેને મૂળ સ્ટોરી સાથે કશી જ લેવાદેવા નથી. વળી, તેમનું ચાઇનીઝ વંશજ હોવું તે ગામલોકોના ધિક્કારનું કારણ બને છે તે વાત પણ બહાર આવતી નથી. કેમ કે, એક વ્યક્તિ સિવાય કોઈ એમને ધિક્કારતું નથી. હકીકતમાં આ આખો ટ્રેક પરાણે ઘુસાડેલો અને થિગડું મારેલો છે. તેમાં ચાઇનીઝ અભિનેત્રી ઝુ ઝુ અને એક ક્યુટ ટેણિયો નામે મતિન રે તાંગુએ મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી છે. વક્રતા એ છે કે ‘હિન્દી ચીની ભાઈ ભાઈ’નો મેસેજ આપવા જતાં ફિલ્મ પોતે ચાઇનીઝ નામોની મજાક ઉડાવે છે. બીજું, આપણે ત્યાં ઓલરેડી નોર્થ-ઇસ્ટના લોકોને ‘ચાઇનીઝ’ કહીને હડધૂત કરવાનું કુત્સિત રેસિઝમ ચાલે છે. ત્યારે એક અરુણાચલના બાળકને ચાઇનીઝ તરીકે કાસ્ટ કરવો એ આડકતરું રેસિઝમ નથી તો બીજું શું છે?
સલમાનના બાળકબુદ્ધિ પાત્રના પોઇન્ટ ઑફ વ્યૂથી કહેવાઈ હોવાના કારણે હોય કે ગમે તે, પણ ‘ટ્યુબલાઇટ’ અતિશય સિમ્પ્લિસ્ટિક છે. જાણે ‘એક ગામ હતું’ ટાઇપની બાળવાર્તા જ જોઈ લો. બધાં પાત્રો પણ નિર્દોષ બાળક, આદર્શ ભાઈ, વાહિયાત યુવાન (જેનો ફુલ ટાઇમ બિઝનેસ લોકોને હેરાન કરવાનો હોય) , યુદ્ધનો ભોગ બનેલા નિરાશ્રિત, મૂડ સ્વિંગ કરતો આર્મી ઑફિસર, ફિલોસોફર કાકા, પ્રેમાળ દુકાનદાર એવા સિંગલ રંગે જ રંગાયેલાં છે. કોઇના મનમાં શું ચાલતું હશે કે અમુક અનુભવો પરથી કોઇનામાં કંઇક પરિવર્તન આવે એવું કશું જ ઊંડાણ નહીં. ઇવન આપણને સલમાનના પાત્ર પ્રત્યે સહાનુભૂતિ થાય એ માટે જ કોઈ કારણ વિના અન્ય લોકો સલમાનને હડધૂત કરે છે તેવું લાગ્યા કરે. વાર્તા એક નાનકડા ગામમાં આકાર લેતી હોવાને કારણે એકનાં એક લોકેશન્સ પણ વારંવાર અથડાયા કરે. જેમ કે, પહાડ, ટાવર, દુકાન, બાંકડો, ક્લિફ અને નદી, ગામનો ચોક ધેટ્સ ઇટ.
જાતભાતના સંદેશા આપતી ‘ટ્યુબલાઇટ’નો વધુ એક પ્રોબ્લેમ છે તેની સ્લો પૅસ અને હાઈ મૅલોડ્રામેટિક રડારોળ. સાઇકલ લઇને અહીંથી તહીં ફરતા રહેતા સલમાન પાસે એટલું બધું રડાવ્યું છે એકાદ વખત આપણનેય (કંટાળીને) રડવાની ઇચ્છા થઈ આવે. પરંતુ એક તબક્કે આપણો સલમાનના પાત્ર સાથેનો ઇમોશનલ બંધ તૂટી જાય, એટલે પછીની તમામ રડારોળ ફિઝૂલ લાગવા માંડે. એમના ફૅન્સને દુઃખ થશે, પણ અહીં સલમાન ભાઈ ક્યાંય શર્ટ ઉતારતા નથી કે વિલનલોગની ધોલાઈ કરતા નથી. ચ્યુઇંગ ગમની પેઠે ચીપકી જાય એવું એકેય ગીત પણ ફિલ્મમાં નથી.
છતાં ફિલ્મની કેટલીક પૉઝિટિવ બાબતોને પણ નોંધવી જ પડે. જેમ કે, સલમાન અને નાનકડા ટાબરિયા (મતિન
રે તાંગુ) સાથેના મોટાભાગના સીન મસ્ત છે. ખાસ કરીને કોમેડી સીન. સલમાનને મેન ચાઇલ્ડ બનવામાં અને આપણને હસાવવા-રડાવવામાં મહેનત કરવી પડે છે, આઠેક વર્ષનો ટેણિયો બધું એકદમ સહજતાથી કરી બતાવે છે. સલમાનનો સોહૈલ સાથેનો વિદાયનો ‘સદમા’ની યાદ અપાવે તેવો સીન પણ સરસ બન્યો છે. લદ્દાખમાં શૂટ થયેલાં યુદ્ધનાં દૃશ્યોમાં યુદ્ધની ભયાનકતા કરતાં લદ્દાખનું સૌંદર્ય વધુ ધ્યાન ખેંચે છે.
આ ફિલ્મનો સૌથી મોટો ગુનેગાર તેનું ભંગાર રાઇટિંગ જ છે. તેમ છતાં ‘પિતાજી કો શરાબને માર ડાલા, માં કો ગમ ને ઔર ગાંધીજી કો હમને’ જેવાં ગણ્યાં ગાંઠ્યાં વનલાઇનર્સમાં સ્માર્ટનેસનો ચમકારો દેખાય છે ખરો. એ જ રીતે મોટા અવાજે ‘ભારત માતા કી જય’ બોલવું એ જ દેશભક્ત હોવાની સાબિતી નથી, કે પછી બે-ત્રણ પેઢી પહેલાંનું કનેક્શન કે દેખાવ તમને ઓછા ભારતીય નથી બનાવી દેતો એ મેસેજ પણ ક્યુટ રીતે બહાર આવે છે.
સોહૈલ ખાન, મોહમ્મદ ઝીશન ઐયુબ, યશપાલ શર્મા, બ્રિજેન્દ્ર કાલા કે ચાઇનીઝ ઝુ ઝુ જેવા અદાકારો માત્ર પોતાને ફાળે આવેલું પાત્ર ભજવી ગયા છે. પરંતુ સલમાનની ઍક્ટિંગ કરતાં આપણે વધુ ઇમોશનલ ઓમ પુરી સાહેબને પડદા પર જોઇને થઈ જઇએ, કે હવે તેઓ ફરી ક્યારેય આ રીતે જોવા નહીં મળે.
ફિલ્મની સ્લો પૅસને કારણે આપણને એવા સવાલોય થાય કે, ચાલીસીમાં પહોંચ્યા પછીયે સોહૈલે પણ લગ્ન કેમ નથી કર્યાં? એક શહીદની શબપેટી પર ‘મુરલી પ્રસાદ દત્ત’ લખીને ‘મુન્નાભાઈ’માં સંજય દત્તના પાત્રને સળી શા માટે કરાઈ છે? ઈ.સ. ૧૯૯૩માં બહાર પડેલો ઇન્ડિયન પોસ્ટનો લોગો ઈ.સ. ૧૯૬૨માં શા માટે દેખાય છે? બૉટલથી લઇને પહાડ હલાવવા માટે સલમાન કબજિયાતના દર્દી જેવો અવાજ શા માટે કાઢે છે? કોઈ માણસ અડધી મિનિટની અંદર કોમામાંથી બહાર શી રીતે આવી જાય છે?
ક્યા આપકો યકીન હૈ?
‘ટ્યુબલાઇટ’ની શરૂઆતમાં જ આપણને ખબર પડે છે કે આ ફિલ્મ આગામી દિવસોમાં ‘સ્ટાર ગોલ્ડ’ પર અને ઇન્ટરનેટમાં ‘એમેઝોન પ્રાઇમ’ પર આવવાની છે. સલમાનના નામે અત્યારે ટિકિટના ભાવો વધારી દેવાયા છે. એટલે જો તમે ‘ભાઈ કા ફૅન’ નામની બિનસત્તાવાર ઉપાધિ ન ધરાવતા હો, તો આ રિવ્યુનો મેસેજ શું છે એ બરાબર સમજાઈ ગયું હશે.
રેટિંગઃ ** (બે સ્ટાર)
(Reviewed for Gujarati Mid Day)
******************************************************************************
Extended Reading, Spoilers Ahead
આપણી હીરો સેન્ટ્રિક ઇન્ડસ્ટ્રીમાં જ્યારે એક વિદેશી કૃતિને અડૅપ્ટ કરવામાં આવે ત્યારે ‘લોસ્ટ ઇન ટ્રાન્સલેશન’ જેવો ઘાટ કઈ રીતે થાય તેનું ‘ટ્યુબલાઇટ’ પર્ફેક્ટ એક્ઝામ્પલ છે. હૉલિવૂડની મૂળ કૃતિ, જેના પરથી ટ્યુબલાઇટ બની છે, તે ‘લિટલ બૉય’ એક એવરેજ ફિલ્મ હોવા છતાં ખાસ્સી સંવેદનશીલ છે. લિટલ બૉયના કેન્દ્રમાં છે આઠ વર્ષનો ટેણિયો પેપર, જેની હાઇટ જોઇએ તેવી વધી રહી નથી. એટલે જ બધા એને ‘લિટલ બૉય’ કહીને ખીજવે છે. આપણે ત્યાં સલમાન ભાઈની હાઇટ વિશે તો કોઈ કમેન્ટ કરી શકાય નહીં, એટલે એમને માનસિક રીતે બાળક બતાવવા પડે. એ રીતે જોકે ‘ટ્યુબલાઇટ’ નામ પર્ફેક્ટ છે. લિટલ બૉયનો લિટલ બૉય (ચાઇલ્ડ એક્ટર જેકબ સેલ્વેટી) પણ છે એવો ક્યુટ કે પરાણે વહાલો લાગે અને એનાં તમામ એક્સપ્રેશન્સ સીધાં આપણી અંદર ઊતરી જાય. એ ટાબરિયાના કિસ્સામાં જે નૅચરલી આવે છે, તેના માટે સલમાને પ્રયાસ કરવો પડે છે અને છતાં એ સ્વાભાવિક નથી લાગતો.
ઓછી હાઇટને કારણે લિટલ બૉય પેપર માથાભારે છોકરાઓના બુલિઇંગનો ભોગ બને છે અને એનો આત્મવિશ્વાસ તળિયે છે. દીકરાનો આત્મવિશ્વાસ બુલંદ કરવા માટે એના પિતા એને ‘બેન ઇગલ’ નામના જાદુગર-સુપરહીરોની કોમિક બુક્સ વંચાવે છે-તેની ફિલ્મો બતાવે છે. એ ‘બેન ઇગલ’નો તકિયાકલામ છે, જે દર વખતે કટોકટીની સ્થિતિમાં પોતાના સાઇડકિકને કહેતો રહે છે કે, ‘ડુ યુ બિલીવ પાર્ટનર, યુ કેન ડુ ધિસ?’ ‘બેન ઇગલ’નું એ પાત્ર આખી ફિલ્મમાં નાનકડા પેપરની સાથે રહે છે. બે હાથ લંબાવીને જાદુ કરવાની સ્ટાઇલ પણ એની જ છે. નાનકડો પેપર બેન ઇગલની કોમિક બુકસ વાંચે, એની ફિલ્મો જોવા જાય અને એના લાઇવ શોમાં પણ હાજરી આપે, એટલે ‘ફેઇથ’ અને ‘બિલીવ’વાળી વાત મૂળ સ્ટોરીમાં એકદમ સ્વાભાવિક રીતે મર્જ થઈ જાય છે. પરંતુ ‘ટ્યુબલાઇટ’માં એવું કશું કર્યું નહીં, એટલે જ ‘કેપ્ટન જૅક સ્પેરો’ જેવા ગેટઅપમાં શાહરુખને મહેમાન કલાકાર બનાવીને લાવવો પડ્યો. એ જાદુગર કમ અને મોટિવેશનલ સ્પીકર વધારે લાગે છે.
‘લિટલ બૉય’ના પેપરને બુલી-હેરાન કરતા જાડિયા છોકરાના ડૉક્ટર પિતા (જેની પાસે પેપરની હાઇટ વધારવાની દવા ચાલી રહી છે), તેનો ડોળો પણ પેપરની મમ્મી પર છે. એટલે પેપરને એ ડૉક્ટર બાપ-બેટામાંથી કોઈ દીઠા નથી ગમતા.
‘લિટલ બૉય’માં પિતા બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં લડવા જાય છે. ખરેખર તો પેપરના મોટાભાઈ લંડનને જવું હતું પણ ‘ફ્લૅટ ફીટ’ને કારણે એ જઈ ન શક્યો (‘ટ્યુબલાઇટ’માં મોહમ્મદ ઝીશન અય્યુબને ‘knock knees’ હોય છે). દરેક પરિવારમાંથી એટલિસ્ટ એક વ્યક્તિ યુદ્ધ લડવા જાય. મોટો દીકરો ન જઈ શક્યો એટલે ૪૦ વર્ષના પિતાએ જવું પડે છે. આ માટે મોટો દીકરો પોતાની જાતને બ્લૅમ કરતો રહે છે અને ધૂંધવાયેલો ફરતો રહે છે. એના આ ધૂંધવાટનો ભોગ એનો નાનો ભાઈ અને એની માતા પણ બને છે. ‘ટ્યુબલાઇટ’માં એકાવન વર્ષના ‘ભાઈ’ના પિતા તો યુદ્ધમાં જઈ શકે નહીં, એટલે એના ભાઈને લડવા મોકલવો પડે છે. બિગ બ્રધર લંડન અને લિટલ બૉય પેપરના પિતા જપાનીઓ સામે લડવા ગયા છે અને પ્રિઝનર ઑફ વૉર તરીકે કેદ થઈ ગયા છે. એટલે જ જ્યારે નાનો ભાઈ પેપર પોતાનું ‘ફેઇથ’નું લિસ્ટ પૂરું કરવા માટે ગામમાં રહેતા એક જૅપનીસ સાથે દોસ્તી કરે છે ત્યારે મોટો ભાઈ ગુસ્સે થઇને એનું ઘર સળગાવવા પેટ્રોલ બોમ્બ પણ ફેંકે છે (કેમ કે પર્લહાર્બરમાં જૅપનીસોએ કરેલા હુમલામાં પોતાના દીકરાને ગુમાવી ચૂકેલા અન્ય એક આધેડ એને ઉશ્કેરે છે). એક જાહેર કન્ફ્રન્ટેશનમાં નાનો ભાઈ જૅપનીસનો પક્ષ લે એમાં ઇગો પર આવીને મોટો ભાઈ એને આખો પહાડ હલાવી દવા કહે છે અને એ જ વખતે યોગાનુયોગ ધરતીકંપ આવે છે.
ટ્યુબલાઇટમાં આપણા ‘લિટલ બૉય’ સલમાનને હેરાન કરતા બુલી અને મોટાભાઇનો રોલ મર્જ કરીને ગામના એક નવરીબજાર યુવાન નારાયણ (મોહમ્મદ ઝીશન અય્યુબ)નું પાત્ર ઊભું કર્યું. એ જ સલમાનને હેરાન કરે અને એ જ પહાડ હલાવી દેવા માટે પણ ફોર્સ કરે. પરંતુ આવું કરવા માટે એની પાસે કોઈ પર્સનલ રિઝન કે નક્કર મોટિવેશન નથી, સિવાય કે હાઇપર નેશનલિઝમ. ઇવન એના પાત્રમાં યુદ્ધમાં ન જઈ શકવાનો અફસોસ પણ દેખાતો નથી. એટલે જ મોહમ્મદ ઝીશન જ્યારે સલમાનને કે ગામમાં રહેતાં ચાઇનીઝ મા-દીકરાને હેરાન કરે તે વધારે પડતું અને તદ્દન આર્ટિફિશ્યલ લાગે છે. હદ તો એ છે કે ગામમાં એના સિવાય કોઇનેય એ ચાઇનીઝ પરિવાર સામે વાંધો નથી.
એટલે લિટલ બૉયમાં ફેઇથ-યકીન-વિશ્વાસની વાત ઑર્ગેનિકલી જન્મે છે અને સ્ટોરીની સાથે આગળ વધતી રહે છે. પહેલાં એના પિતાએ કહ્યું એટલે પેપરે વિશ્વાસ કર્યો, પછી ખુદ બેન ઇગલે એની પાસે બૉટલ હલાવડાવી એટલે એનો વિશ્વાસ વધુ દૃઢ થયો. પછી સ્થાનિક પાદરીના (જેના રોલમાં અહીં ઓમ પુરી છે) કહેવાથી એ પ્રાચીન વિઝ્ડમના નિયમોનું પાલન કરે છે (ભૂખ્યાને ભોજન આપવું, બેઘરને આશરો આપવો, જેલના કેદીઓને મળવા જવું, નિર્વસ્ત્રને કપડાં આપવાં, બીમારની સેવા કરવી અને મૃત્યુ પામેલાને દફનાવવા), આખું ગામ જેને (અલબત્ત ખોટી રીતે અને માત્ર એના જૅપનીસ હોવાથી) ધિક્કારે છે એ હાશિમોતો સાથે દોસ્તી પણ કરે છે, એક તબક્કે જોગાનુજોગ એેના ફેઇથની કસોટી વખતે (ધરતીકંપથી) પહાડ હલબલી ઊઠે છે, એના વૃદ્ધ જૅપનીસ મિત્ર હાશિમોતો કહે છે કે એ ધરતીકંપ કોઈ ચમત્કારથી નહીં, બલકે કો-ઇન્સિડન્સથી આવેલો, તેમ છતાં નાનકડો પેપર પોતાની ‘શક્તિ’થી યુદ્ધનો અંત લાવવાના પ્રયાસો રોજેરોજ કરતો જ રહે છે. એક તબક્કે તે જૅપનીસ માણસ અને ગામનો પાદરી પાનાંની ગેમ રમતાં રમતાં ચર્ચા કરે છે કે, ‘અત્યારે એ બાળકના પિતાને પાછા લાવવા માટે તમે તમારા કાલ્પનિક મિત્ર (ઈશ્વર)ના નામે વિશ્વાસની લોલીપોપ આપી છે, પણ ધારો કે એના પિતા યુદ્ધમાં ખપી ગયા અને ક્યારેય પાછા ન આવ્યા તો? ત્યારે એના તૂટી ગયેલા વિશ્વાસને કઈ રીતે સાંધશો?’ ત્યારે પાદરી કહે છે, ‘મારો એ ઇમેજિનરી ફ્રેન્ડ જ એને એમાંથી બહાર નીકળવામાં મદદ કરશે.’ જૅપનીસ જવાબ આપે છે, ‘એ બાળકને અટકાવો, નહીંતર એ પોતાની જાતમાંથી વિશ્વાસ કરવાનું બંધ કરી દેશે.’ કહેવાનો અર્થ એ છે કે આખી ફિલ્મમાં વિશ્વાસની તાકાતની વાત સમાંતરે ચાલતી રહે છે અને ક્યાંય આર્ટિફિશ્યલ નથી લાગતી, જેવું ટ્યુબલાઇટમાં થાય છે. ‘ભગવદ્ ગીતા’ના ‘સંશયાત્મા વિનશ્યતિ’વાળા શ્લોકનો પર્ફેક્ટ પડઘો ‘લિટલ બૉય’માં પડે છે, ‘ટ્યુબલાઇટ’માં એ વાત ઊડી ગઈ છે. વળી ફિલ્મની ઘટનાઓ પણ એ રીતે બને છે કે જેથી આપણે સતત એ વિચારતા રહીએ કે જે કંઈ થઈ રહ્યું છે તે ‘લિટલ બૉય’ના વિશ્વાસની તાકાત અને એના બે હાથ લંબાવીને કરાતા પ્રયત્નોને કારણે શક્ય બન્યું છે કે પછી માત્ર જોગાનુજોગ છે? ‘લાઇફ ઑફ પાઇ’ની જેમ આપણને પહેલો વિકલ્પ વધુ પસંદ આવે છે.
‘લિટલ બૉય’ એ ‘ટ્યુબલાઇટ’ કરતાં ક્યાંય વધુ મૅચ્યોર ફિલ્મ છે, તેનાં અન્ય કારણો પણ છે. જેમ કે, અહીં એ વખતે ફિલ્મોની પહેલાં બતાવવામાં આવતી પ્રોપેગન્ડા ફિલ્મોની અસર કેવી થાય તેની પણ ચર્ચા કરાઈ છે. એ ફિલ્મોને કારણે જ લોકો પોતાની આસપાસના જૅપનીસો પર શંકા કરતા થઈ જાય છે. એ પ્રોપેગન્ડા ફિલ્મો અને યુદ્ધની ભયાનકતાની નાનકડા બાળકના મન પર કેવી થાય તેની પણ અહીં ચર્ચા કરાઈ છે. જેમ કે, એ બધું જોઈ-સાંભળીને એ ટેણિયો પણ કહેવા માંડે છે, ‘એ જૅપ્સ (જૅપનીસો માટે વપરાતો તુચ્છકારવાચક શબ્દ) મારા હાથમાં આવે તો હું મારા બે હાથે એમને મસળી નાખું.’ ત્યારે એ જિંદગીમાં કોઈ જૅપનીસને મળ્યો પણ ન હોય. ‘લિટલ બૉય’માં યુદ્ધની સમાપ્તિ વખતનો પ્રાસ બેસાડીને ગામલોકો યુદ્ધનો અંત આણવાનું શ્રેય એ ટાબરિયાને આપે છે. કેમ કે હિરોશિમા પર ફેંકાયેલા પરમાણુ બોમ્બનું નામ હતું ‘લિટલ બૉય’ અને અખબારોની હેડલાઇન બનેલી ‘લિટલ બૉય એન્ડ્સ ધ વૉર’. (અહીં ‘ટ્યુબલાઇટ’માં એ વાતમાં લક્ષ્મણના નામ પરથી ભારત અને ચીન વચ્ચે ‘લક્ષ્મણ રેખા’ અંકિત થઈ એ વાત છે. જોકે આપણે અક્સાઈ ચીન ગુમાવ્યું તેનો કોઈ ઉલ્લેખ નથી.) પરંતુ લિટલ બૉય અખબારો-ન્યુઝ રીલમાં હિરોશિમાની તારાજીનાં દૃશ્યો જોઇને હચમચી ઊઠે છે. અને જ્યારે એને એ કહેવામાં આવે છે કે આખું ગામ સાફ કરી નાખે તેવા બોમ્બમાં કદાચ POW તરીકે રહેલા તારા પિતા પણ માર્યા ગયા હોય, ત્યારે એ આડકતરી રીતે પોતાના વિશ્વાસને પણ બ્લેમ કરે છે.
લિટલ બૉયના વૃદ્ધ જૅપનીસ મિત્ર હાશિમોતો એને જૅપનીસ કલ્ચર વિશે પણ સમજાવે છે, જેના પરથી લિટલ બૉયને સમજાય છે કે યુદ્ધમાં એના પિતા સામે લડનારા અને અહીં એની સાથે રહેતા જૅપનીસમાં ફરક છે. એ માટે એ જ દેશના બધા-નિર્દોષ લોકોને ધિક્કારવાનો કોઈ અર્થ નથી (આ વાત ચીનીઓના સંદર્ભમાં ‘ટ્યુબલાઇટ’માં છે જ નહીં). એ જૅપનીસ હાશિમોતોની પણ એક ટ્રેજિક બૅક સ્ટોરી છે (જેને ‘ટ્યુબલાઇટ’માં બાળવાર્તા જેવી સિમ્પ્લિસ્ટિક બનાવી દેવાઈ છે). એ હાશિમોતો જ લિટલ બૉયને સમજાવે છે કે વિશ્વાસ કરવા માટે પણ હિંમત જોઇએ.
‘લિટલ બૉય’માં પૈસાની તંગીને કારણે પોતાના માટે શૂઝ નહીં લઈ શકેલા પિતા માટે નાનો દીકરો પૈસા એકઠા કરે છે અને તેમાંથી બૂટ ખરીદે છે. એનો ઇરાદો એવો કે પિતા યુદ્ધમાંથી પાછા આવે તો એને એ બૂટ ગિફ્ટમાં આપશે. POW કેમ્પમાંથી ભાગતી વખતે પિતા પોતાનું બૂટ સાથી સૈનિક સાથે બદલાવે છે, જેથી એટલિસ્ટ પોતાની એક નિશાની તો ઘરે પહોંચે. એ બદલાયેલા બૂટને કારણે ઓળખવામાં ઊભી થતી કન્ફ્યુઝન અને લિટલ બૉયે ખરીદી રાખેલાં બૂટના આખા ટ્રેકમાંથી ઇમોશન્સની ‘ટ્યુબલાઇટ’માં બાદબાકી થઈ ગઈ છે. વળી, પઠ્ઠા જેવા બે આધેડ ભાઈ કશું કમાતા ન હોય અને પોતાના માટે બૂટ પણ ખરીદી ન શકે તે વાત ગળે ઊતરે તેવી જ નથી.
‘લિટલ બૉય’ મુવી પણ ખાસ્સું ઇમોશનલ છે, પરંતુ નાનકડા પેપરની સાથે ઇમોશન્સનું પાર્સલ સીધું જ આપણા સુધી પહોંચી જાય છે. આમાંનું લગભગ કશું જ ‘ટ્યુબલાઇટ’માં કનેક્ટ નથી થયું, અને એટલે જ ભાઈ લિટરના હિસાબે આંસુડાં સારતાં હોવા છતાં આપણને તે રડાવતાં નથી.
***
પર્સનલી મને લાગે છે કે સલમાનને લઇને યુદ્ધના બૅકડ્રોપમાં જ ફિલ્મ બનાવવી હતી, તો ‘લિટલ બૉય’ કરતાં ‘હૅકસો રિજ’ જેવી સ્ટોરી પરથી પ્રેરણા લેવાનું વધુ યોગ્ય સાબિત થયું હોત. આ ઑસ્કર વિનર ફિલ્મમાં ડૅસમંડ ડોસ નામના યુદ્ધમાં જતા તબીબી સહાયકની સત્યકથા છે, જે પૅસિફિસ્ટ યાને કે યુદ્ધ વિરોધી હતો અને એણે હથિયારને હાથ સુદ્ધાં ન અડાડવાનું પ્રણ લીધું હતું. તેમ છતાં બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં એણે એક પણ ગોળી ચલાવ્યા વિના યુદ્ધમોરચેથી ૭૫ સૈનિકોના જીવ બચાવ્યા હતા. તેના પરથી ઈ.સ. 2004માં ડૉક્યુમેન્ટરી ફિલ્મ પણ બની હતી. જો આ સ્ટોરી પરથી સલમાનને ‘કોન્શિયસ ઓબ્જેક્ટર’ કે ‘પેસિફિસ્ટ’ તરીકે પ્રોજેક્ટ કરીને ફિલ્મ બનાવાઈ હોત તો વધુ અસરકારક ફિલ્મ બની હોત.
Copyright © Jayesh Adhyaru. Please do not copy, reproduce this article without my permission. However, you are free to share this URL or the article with due credits.
કુંદન શાહની કલ્ટ કોમેડી ફિલ્મ ‘જાને ભી દો યારો’ના ક્લાઇમેક્સનો ‘મહાભારત’વાળો સીન યાદ છે? સ્ટેજ પર ‘મહાભારત’નું નાટક ભજવાતું હોય અને દર થોડી વારે નવાં નવાં પાત્રોની ઍન્ટ્રી થયા કરે. ગરબડ-ગોટાળા અને એવા ભવાડા થાય કે સિંહાસન પર બિરાજેલા ધૃતરાષ્ટ્ર બિચારા દર થોડીવારે બોલ્યા કરે, ‘યે સબ ક્યા હો રહા હૈ?’ ડિટ્ટો એવી જ સ્થિતિ આ ફિલ્મ ‘બૅન્ક ચોર’ જોતી વખતે થાય છે. એક તો ટ્રેલરમાં આપણને બતાવવામાં આવેલું કે આ ફિલ્મ આઉટ એન્ડ આઉટ કોમેડી ઑફ ઍરર્સ હશે. ડબલ મીનિંગ ટાઇટલ પરથી એવી પણ બીક હતી કે આ ફિલ્મ અશ્લીલ જોક્સની ભરમાર ધરાવતી પણ હોઈ શકે. લેકિન નો. આ ફિલ્મ બેમાંથી કશું જ નથી. સ્ટાર્ટિંગની થોડીવાર પછી આ ફિલ્મ એક સિરિયસ ક્રાઇમ થ્રિલરમાં કન્વર્ટ થઈ જાય છે અને આપણું માથું ચૂલા પર મૂકેલા પ્રેશર કૂકરમાં, જે ગમે ત્યારે ફાટી શકે છે.
એક્શન ફિલ્મોના દીવાનાઓ રિસ્પેક્ટિવલી 2011 અને 2014માં આવેલી ઇન્ડોનેશિયન મુવીઝ ‘ધ રેઇડઃ રિડેમ્પ્શન’ અને ‘રેઇડ-2’ પર સ્વાભાવિક રીતે જ બ્રુસ લી-જૅકી ચેન ઓવારી ગયેલા. એ પછી (મારા સહિત!) બહુ બધા લોકોનો તામસિક રસ વોલ્કેનોની જેમ ઊછળી ઊઠેલો કે આવી બીજી ફિલ્મો હોય તો શોધો. એ તમામ ‘લોહિયાળ ફિલ્મપ્રેમી’ઓએ વહેલી તકે આ વર્ષે માર્ચમાં આવેલી (અગેઇન) ઇન્ડોનેશિયન ફિલ્મ ‘હેડશોટ’ (Headshot) ડાઉનલોડમાં મૂકી દેવી જોઇએ. ‘ટોરેન્ટ’ પર આ ફિલ્મની સબટાઇટલ્સ સાથેની ચકાચક પ્રિન્ટ આવી ગઈ છે (લૂટ લો!). [ઑરિજિન મળે તો ક્યા કહેને!] અને બેસ્ટ પાર્ટ, આ ફિલ્મનો હીરો પણ ‘રેઇડ’ સિરીઝમાં હતો એ જ ઇકો ઉવૈસ છે. સો, એક્સાઇટેડ?!
સેન્સર બૉર્ડમાંથી પણ પાસ થઈ જાય તેવું સેમ્પલ વાંચ્યું. સાઉથ કોરિયન ફિલ્મોની જેમ એક્સ્ટ્રીમ વાયોલન્સથી ભરેલી અમુક ઇન્ડોનેશિયન ક્રાઇમ ફિલ્મો કશું જ છુપાવવામાં કે આપણી કલ્પના પર છોડવા માગતી નથી. જેની ડિક્શનેરીમાં દયા-માણસાઈ જેવા શબ્દો જ ન હોય એવા ક્રૂર-અતિ ક્રૂર લોકો જ્યારે ખૂન કી હોલી ખેલે ત્યારે કેવી સિચ્યુએશન થાય તે આ ‘રેઇડ’ કે ‘હેડશૉટ’ જેવી ફિલ્મો બધું જ ડિસેક્ટ કરીને આપણી સામે મૂકી દે છે.
બહાર નથી આવ્યો અને છતાં વધુ ને વધુ લોહી રેડતો રહે છે. બે ફાઇટ વચ્ચે જરાય સમય આપ્યા વિના સતત ચાલતી રહેતી ‘હેડશૉટ’ જોઇને હીરો થાકતો કેમ નથી એવો સવાલ થાય તો તે તદ્દન સ્વાભાવિક છે. હીરોની સામે એવી ચૅલેન્જ ઊભી કરો અને એવો વિલન એની સામે લાવીને મૂકી દો, જેને પરાસ્ત કર્યા પછી આપણને પણ એક તામસિક સંતોષ મળે. એવો જ ખૂંખાર વિલન અહીં પણ છે. એ શાંત હોય ત્યારે પણ એની અનપ્રીડિક્ટેબિલિટી આપણને ડરાવતી રહે.
‘રાબતા’ એટલે જોડાણ-કનેક્શન. ફિલ્મનું સ્લોગન પણ છે ‘એવરીથિંગ ઇઝ કનેક્ટેડ’. ફિલ્મ જોયા પછી સમજાય છે કે તે એવરિથિંગ એટલે બેહદ કંટાળો, માથાનો દુખાવો, સાઉથની ફિલ્મમાંથી ઉઠાંતરી, એક ટકો પણ ક્રિએટિવિટીનો અભાવ, અઢી કલાકનું કચુંબર અને પૈસાનો બગાડ. વળી, ફિલ્મના પોસ્ટરમાં આપેલા ‘ઇન્ફિનિટી-અનંત’ના સિમ્બોલની જેમ આ બધું સતત ચાલ્યા જ કરે છે.
ગયા વર્ષે ‘બૅટમેન વર્સસ સુપરમેન’ જોતી વખતે ક્લાઇમેક્સમાં જ્યારે બૅટમેનની ગાડી ખોટકાયેલી અને એની બરાબરની વાટ લાગેલી ત્યારે આકાશમાંથી વીજળી પડે એમ એક બાનુની એન્ટ્રી થઈ હતી. એને જોઇને ઑડિયન્સે જાણે ‘બાહુબલિકા’ પાછી મળી હોય એમ ચિચિયારીઓ બોલાવેલી. ‘બાહુબલિ બાહુબલિ’ની જેમ ‘વન્ડર વુમન’ના પોકારો પણ થયેલા. ત્યારે થયેલું કે મારી બેટી છે તો જોરદાર બાકી! બૅટમેન ને સુપરમેન પોતપોતાના ‘ક્રાઇમ માસ્ટર ગોગો’ જેવા ‘ઘાઘરા’ સાચવીને પાછળ ઊભા હોય અને બંનેની આગળ મોરચો સંભાળીને ઊભેલી વન્ડર વુમનને જોઇને મારીય આંખ પર બરફના ક્યુબ મૂક્યા હોય એવી ટાઢક થયેલી. હવે કટ ટુ 2017ની ‘વન્ડર વુમન’.
ટ્રિકી હતી. એ નબળો કે ડબ્બુ પણ ન દેખાવો જોઇએ કે વન્ડર વુમન પર છવાઈ જનારો પણ ન લાગવો જોઇએ. છતાં એની બહાદૂરી પણ બહાર આવવી જોઇએ. અહીં એ બધી જ વાતોનું બરાબર ધ્યાન રખાયું છે. ઇવન ડાયાના અને ક્રિસની લવસ્ટોરી પણ પરાણે ઠૂંસી હોય એવું લાગ્યા વિના આકાર લે છે. બાય ધ વે, ક્રિસ પાઇનની બ્લ્યુ આંખો, જાણે ચમકતા બ્લ્યુ LED!
Jayesh Adhyaru. Please do not copy, reproduce this article without my permission. However, you are free to share this URL or the article with due credits.
‘ડૉન્ટ જજ અ બુક બાય ઇટ્સ કવર’ એવું અંગ્રેજીમાં કહે છે. ગુજરાતીમાં કોઇએ કહ્યું નથી એટલે હું કહું છું કે, ‘ડૉન્ટ જજ અ ફેમિલી બાય ઇટ્સ લાફ્ટર’. એક પરિવાર એક છત નીચે એકઠો થઇને સુરજ બડજાત્યાની ફિલ્મની જેમ હસતો હોય તો તેમાં ઑલ ઇઝ વેલ છે એવું માનીને ચાલતા થાઓ તો ઊંધે માથે પટકાઓ એવી શક્યતા છે. જો સપાટી પરના હાસ્યને સહેજ ખોતરો તો અંદર ચાલતાં અન્ડરકરન્ટ્સ મળી આવે. કેટલીયે અધૂરી ઇચ્છાઓ, અપેક્ષાભંગ, ગુસ્સો, ફ્ર્સ્ટ્રેશન, ઇર્ષ્યા, એકલતા, પીડા, દુઃખ અને ડર.
હૅન્ડસમ યુવાન. સ્માર્ટ, ઍજ્યુકેટેડ, ઇન્ટેલિજન્ટ, પણ ભીની રેતી જેવો સંવેદનશીલ અને સસલાની જેમ ક્યાંક લપાઈ જાય એવો ઇન્ટ્રોવર્ટ. એની અંદર ઇમોશન્સનો આખો જ્વાળામુખી ધખધખી રહ્યો છે. થોડા સમય પહેલાં જ એના પિતાનું અવસાન થયું છે, જેની પીડામાંથી એ બહાર આવ્યો નથી. એનાથીયે ખરાબ, આખા ઘરનું એ ડાર્ટ બૉર્ડ, પંચિંગ બૅગ છે. બધા એને બુલી કરે, કોઈ ફિઝિકલી, તો કોઈ ઇમોશનલી. ઘરનો નોકર પણ એ, ટાઇમપાસનું સાધન પણ એ, જૅલસી કાઢવાનું સાધન પણ એ અને વર્બલ ડાયેરિયા કરવાનું કમોડ પણ એ. એના પર હાથ ઉપાડી લેવામાં, પોતાના દોષનો ટોપલો એના પર ઢોળી દેતાં પણ કોઇને સંકોચ ન થાય. એ ભયંકર ફ્રસ્ટ્રેટ થાય, ગુસ્સે થાય. પણ એ ગુસ્સો એની આંખના ખૂણે આવીને અટકી જાય, ક્યારેય બહાર ન આવે. એટલે જ ઘરના કૅક્ટસ જેવા લોકો કરતાં એને આઠેક વર્ષની ભત્રીજી સાથે વધારે ભળે.
નેવુંના દાયકાની શરૂઆતમાં આપણે ત્યાં સેટેલાઇટ ચેનલોનું નવું નવું આગમન થયેલું. તેમાં ‘બેવૉચ’ નામની સિરિયલે શોખીન વડીલો અને જુવાનિયાંવને બરાબરનો ચસ્કો લગાડેલો. તેમાં ટેલિવિઝન સ્ક્રીન પર લાલ બિકિની પહેરીને દોડતી ચાર-પાંચ કમનીય સુંદરીઓને જોવા માટે કેટલાય લોકો ઉજાગરા કરતા. તે સિરિયલના એકેય હપ્તાની સ્ટોરી ભલે ન ખબર હોય, પણ પામેલા એન્ડરસનનું નામ અને એના ફિગર વિશેની માહિતી ન હોય તેવો યુવાન તમને ન મળે. તે સિરિયલને ફિલ્મ સ્વરૂપે ફરીથી જીવંત કરવાનો આઇડિયા કાગળ પર કદાચ રોમાંચક લાગી શકે, પરંતુ પડદા પર તે સડી ગયેલી કેરી જેવું લાગે છે.
કેરેક્ટર્સના ભાગે સેક્સ સિમ્બોલ બનીને ફરવા સિવાય કશું કામ નથી આવ્યું એ વાત કઠ્યા કરે. ખાસ કરીને હૉલીવુડમાં આ ફિલ્મથી જેની એન્ટ્રી થઈ રહી છે તે પ્રિયંકા ચોપરા માટે આપણને લાગી આવે. ‘પિંક પેન્થર-2’ની ઐશ્વર્યા રાયની જેમ પ્રિયંકા પણ અહીં ઠીકઠાક નેગેટિવ રોલમાં છે. પરંતુ આખી ફિલ્મમાં નાદિરા સ્ટાઇલના આઠ-દસ સીનને બાદ કરતાં એ જ ક્યાંય દેખાતી નથી. (સંસ્કારી લોકોનાં મનમાં) નેગેટિવિટી ઊભી કરવા માટે પ્રિયંકા પાસે ક્લિવેજના પ્રદર્શન સિવાય કશું જ કરાવાયું નથી. એટલે બિચારીની સ્કિલને બદલે સ્કિન જ દેખાઈ છે (રાધર, એય પૂરતી નથી દેખાઈ).